Οστεοπόρωση

Οι γυναίκες διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο μετά την εμμηνόπαυση

Η οστεοπόρωση είναι μια μεταβολική νόσος, η οποία προκαλείται όταν με την πάροδο του χρόνου τα οστά χάνουν την πυκνότητά τους. Αυτό έχει ως απόρροια την πρόκληση καταγμάτων που είναι και το βασικό σύμπτωμα της νόσου. Η οστεοπόρωση εμφανίζεται συχνότερα σε γυναίκες κατά την περίοδο της εμμηνόπαυσης και διαγιγνώσκεται μέσω της προληπτικής μέτρησης οστικής πυκνότητας και της λήψης ακτινογραφίας. Η θεραπεία εξαρτάται από τον κίνδυνο που διατρέχει κάποιος να υποστεί κάταγμα και ξεκινά με απλές αλλαγές στις καθημερινές συνήθειες (διατροφή, άσκηση, κάπνισμα). Σε πολλές περιπτώσεις ασθενών που διατρέχουν αρκετά υψηλό κίνδυνο να πάθουν κάταγμα, ο γιατρός συνταγογραφεί φαρμακευτική αγωγή.

Δείτε τα σχετικά βίντεο:

Τι είναι η οστεοπόρωση1,2,3

Η οστεοπόρωση είναι μία πάθηση κατά την οποία έχουν σημειωθεί μεταβολές στο οστό, με προεξάρχουσα τη μείωση της οστικής μάζας. Το οστό αποτελείται από ασβέστιο, μαγνήσιο και φώσφορο. Παράλληλα, περιέχει κολλαγόνο (πρωτεΐνη), που σχηματίζει το δομικό του πλαίσιο. Με την πάροδο του χρόνου χάνει την ελαστικότητα και την αντοχή του. Η απώλεια μετάλλων (ασβέστιο, μαγνήσιο) από το περιεχόμενο του οστού οδηγεί στην απώλεια οστικής πυκνότητας.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προκαλούνται παθολογικά κατάγματα χαμηλής ενέργειας. Τα κατάγματα αυτά μπορούν να προκληθούν πολύ εύκολα από απλές καθημερινές κινήσεις και εμφανίζονται σε οποιοδήποτε μέρος του σώματος, αν και είναι συχνότερα στη σπονδυλική στήλη, στον καρπό και στο ισχίο.

Η οστεοπόρωση αφορά σημαντικό τμήμα του πληθυσμού. Ορισμένοι ασθενείς, λόγω κάποιων παθήσεων, φαρμάκων ή ορμονικών διαταραχών, μπορεί να εμφανίσουν οστεοπόρωση και σε νεαρότερη ηλικία. Οι γυναίκες διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο μετά την εμμηνόπαυση .

Η οστεοπόρωση έχει χαρακτηριστεί ως σιωπηρή νόσος, καθώς δεν εκδηλώνεται με κάποια συμπτώματα και έτσι, ο ασθενής συνήθως φτάνει στο γιατρό όταν η νόσος βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και έχει ήδη υποστεί το πρώτο κάταγμα.

Ποια είναι τα αίτια της οστεοπόρωσης4,5

Υπάρχουν κάποια προβλήματα υγείας ή παθολογικές καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη οστεοπόρωσης

Υπάρχουν κάποια προβλήματα υγείας ή παθολογικές καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη οστεοπόρωσης. Η οστεοπόρωση μπορεί να αποτελεί απόρροια αυτοάνοσου νοσήματος (ρευματοειδής αρθρίτιδα, συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, πολλαπλή σκλήρυνση), διαταραχών γαστρεντερικού συστήματος (κοιλιοκάκη, φλεγμονώδης νόσος του εντέρου), καρκίνου (του μαστού ή του προστάτη), νόσων του αίματος (πολλαπλούν μυέλωμα, λέμφωμα), νευρολογικών νόσων (πάρκινσον, εγκεφαλικό επεισόδιο), ψυχολογικών διαταραχών (ανορεξία, βουλιμία, κατάθλιψη), ενδοκρινικών διαταραχών (διαβήτης, διαταραχές θυρεοειδούς, αμηνόρροια, πρόωρη εμμηνόπαυση, χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης στους άνδρες), άλλων παθήσεων όπως ο HIV, η χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, η ηπατοπάθεια και καταστάσεων όπως η μεταμόσχευση, η διατροφή φτωχή σε βιταμίνες κ.ά.

Υπάρχει πιθανότητα η οστεοπόρωση να οφείλεται και στη λήψη κάποιων συγκεκριμένων φαρμάκων για μεγάλο χρονικό διάστημα όπως στεροειδή, φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη χημειοθεραπεία, φάρμακα για την αντιμετώπιση των διαταραχών του θυρεοειδούς κ.ά. Αν λαμβάνετε κάποια αγωγή που επιβαρύνει τις πιθανότητες να αναπτύξετε οστεοπόρωση, ζητήστε από το γιατρό σας συμβουλές για να την προλάβετε. Ακολουθείτε πάντα τη συμβουλή του γιατρού σας.

Άλλοι παράγοντες κινδύνου που μπορεί να επηρεάσουν την εμφάνιση της νόσου είναι η ηλικία του ασθενή, το φύλο του (εμφανίζεται συχνότερα σε γυναίκες), το οικογενειακό ιστορικό, η σωματική διάπλαση του ατόμου (οι πολύ αδύνατοι άνθρωποι τείνουν να κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν), το κάπνισμα και η καθιστική ζωή.

Παράγοντες κινδύνου για οστεοπόρωση- ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο2,3

Η οστεοπόρωση είναι μία πάθηση που επηρεάζει μεγάλη μερίδα του πληθυσμού. Υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που επηρεάζουν και τελικά καθορίζουν την εμφάνισή της, μεταξύ των οποίων είναι η ηλικία, η φυλή, οι διατροφικές συνήθειες, ο τρόπος ζωής και οι φαρμακευτικές αγωγές που λαμβάνει κανείς.

Σημαντικό ρόλο παίζει το φύλο του ασθενούς. Είναι πλέον αποδεδειγμένο ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν πολύ συχνότερα οστεοπόρωση σε σχέση με τους άνδρες. Η ηλικία είναι εξίσου καθοριστική, καθώς η πιθανότητα να εμφανίσει κάποιος οστεοπόρωση αυξάνεται μετά την ηλικία των 50 και, στις γυναίκες, μετά την έναρξη της εμμηνόπαυσης. Και η καταγωγή όμως επηρεάζει, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι η νόσος χτυπά συχνότερα τη λευκή φυλή.

Άλλοι παράγοντες κινδύνου είναι:

  • το οικογενειακό ιστορικό,
  • το ιστορικό προηγούμενων καταγμάτων,
  • το ύψος και το βάρος του ατόμου,
  • οι ορμονικές διαταραχές (πρόωρη εμμηνόπαυση ή αμηνόρροια),
  • τα προβλήματα θυρεοειδούς,
  • η χαμηλή πρόσληψη ασβεστίου,
  • οι διατροφικές διαταραχές (ανορεξία, βουλιμία),
  • το κάπνισμα, η έλλειψη άσκησης,
  • η κατανάλωση αλκοόλ,
  • ορισμένες φαρμακευτικές αγωγές (κορτιζόνη),
  • προϋπάρχουσες παθήσεις (π.χ. ηπατοπάθειες, καρκίνος, ρευματοειδής αρθρίτιδα, πολλαπλούν μυέλωμα κ.ά.).

Όταν συνυπάρχουν περισσότεροι του ενός παράγοντες, καλό θα ήταν το άτομο να υποβάλλεται σε τακτικό προληπτικό έλεγχο, ώστε αν υπάρχει πιθανότητα να πάσχει από οστεοπόρωση να την εντοπίσει όσο το δυνατόν γρηγορότερα.

Ποια είναι τα συμπτώματα της οστεοπόρωσης3,6

Η οστεοπόρωση είναι μια σιωπηρή νόσος. Τα συμπτώματά της δεν είναι έντονα, με αποτέλεσμα ο ασθενής να μην αντιλαμβάνεται εξαρχής τι συμβαίνει και έτσι, να μην σπεύδει άμεσα στο γιατρό. Ειδικά στα πρώτα στάδια της νόσου, δεν γίνονται καν αντιληπτά τα συμπτώματα, οπότε η νόσος συχνά διαγιγνώσκεται όταν πλέον έχει προχωρήσει σε επόμενο στάδιο.

Εφόσον τα οστά υφίστανται αλλαγές λόγω της οστεοπόρωσης μπορεί να εκδηλωθούν συμπτώματα όπως: πόνος στην πλάτη και στη μέση, κύφωση ή σκολίωση (παραμόρφωση του σώματος), απώλεια ύψους, καμπούριασμα, δυσκολία στις καθημερινές δραστηριότητες και κατάγματα που πλέον εμφανίζονται πολύ πιο εύκολα σε σχέση με το παρελθόν.

Κάταγμα στην οστεοπόρωση7,8

Η οστεοπόρωση είναι μια σκελετική νόσος με κύριο χαρακτηριστικό την απώλεια οστικής μάζας και την μειωμένη αντοχή των οστών, με αποτέλεσμα ο κίνδυνος να υποστεί κάποιος κάταγμα να είναι υψηλός. Επομένως, η πρόληψη θα πρέπει να εστιάζει στη μείωση της πιθανότητας να υποστείτε κάταγμα ή αν έχετε ήδη υποστεί ένα, να μην επαναληφθεί. Για να είστε σίγουροι ότι θα προλάβετε το κάταγμα θα πρέπει να ακολουθήσετε κάποια βασικά βήματα. Το πρώτο είναι να κλείσετε ένα ραντεβού με το γιατρό και να τον ενημερώσετε για το ιατρικό ιστορικό σας, τα φάρμακα που λαμβάνετε και τις συνήθειες σας, ώστε να διαπιστωθεί αν διατρέχετε αυξημένο κίνδυνο να υποστείτε κάταγμα. Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο είναι πολύ σημαντικό να ασκείστε. Η ήπια καθημερινή γυμναστική όπως το περπάτημα μειώνει τον κίνδυνο, καθώς αυξάνει την ισορροπία, τη δύναμη, και την αντοχή.

Η επιλογή του παπουτσιού μπορεί να επηρεάσει εξίσου τον κίνδυνο κατάγματος. Προτιμήστε μαλακές σόλες και αποφύγετε τακούνια και ασταθή υποδήματα. Το ίδιο προσεκτικοί πρέπει να είστε και στο χώρο του σπιτιού, καθώς θα πρέπει να απομακρύνετε κάθε πιθανή αιτία που μπορεί να σας κάνει να πέσετε, όπως έπιπλα στη μέση ενός διαδρόμου, καλώδια ή μικροαντικείμενα στο πάτωμα. Επίσης, τοποθετήστε τα οικιακά αντικείμενα που χρησιμοποιείτε πιο συχνά σε προσβάσιμα σημεία, ώστε να μην χρειάζεται να κάνετε απότομες κινήσεις ή να ανεβείτε σε ύψος για να τα φτάσετε. Τέλος, φροντίστε το σπίτι σας να φωτίζεται επαρκώς, ακόμη και κατά τη διάρκεια της νύχτας, ώστε να μειώσετε τον κίνδυνο να σκοντάψετε ή να πέσετε, αν για παράδειγμα ξυπνήσετε και σηκωθείτε απότομα από το κρεβάτι.

Να θυμάστε ότι μπορεί να έχετε υποστεί κάταγμα ακόμη κι αν δε θυμάστε πότε συνέβη, γι’ αυτό είναι απαραίτητο να μην αμελείτε τον τακτικό προληπτικό έλεγχο και τις απεικονιστικές εξετάσεις που σας συστήνει ο γιατρός σας (ακτινολογικός έλεγχος).

Πώς γίνεται η διάγνωση της οστεοπόρωσης9

Μπορείτε να διαπιστώσετε αν διατρέχετε κίνδυνο μέσω της μέτρησης οστικής πυκνότητας (BMD).

Μπορεί να έχετε οστεοπόρωση ακόμη κι αν δεν έχετε κανένα εμφανές σύμπτωμα. Όταν κάποιος έχει οστεοπόρωση τα οστά του γίνονται πιο αδύναμα και συνεπώς πιο επιρρεπή σε κατάγματα. Όσο πιο νωρίς διαγνωστεί η ασθένεια τόσο πιο αποτελεσματική θα είναι η αντιμετώπιση. Ποτέ δεν είναι αργά για την πρόληψη της οστεοπόρωσης, καθώς ακόμη και σε μεγαλύτερη ηλικία μπορεί να αντιμετωπιστεί.

Μπορείτε να διαπιστώσετε αν διατρέχετε κίνδυνο μέσω της μέτρησης οστικής πυκνότητας (BMD). Με την εξέταση αυτή μετράται η πυκνότητα που έχουν τα οστά μας σε συγκεκριμένα σημεία τους, όπως στο ισχίο, στη σπονδυλική στήλη, στο αντιβράχιο (σημείο μεταξύ καρπού και αγκώνα), στον καρπό, στο δάχτυλο ή στη φτέρνα. Η εξέταση αυτή είναι ασφαλής, ανώδυνη και δίνει πληροφορίες σχετικά με την υγεία των οστών.

Επιπλέον εξετάσεις που χρειάζονται περιλαμβάνουν αιματολογικό έλεγχο και απεικονιστικές εξετάσεις για να διαπιστωθεί αν ο ασθενής έχει υποστεί ήδη κάταγμα. Ο γιατρός θα λάβει το πλήρες ιατρικό ιστορικό σας και θα καταγράψει τις συνήθειες σας (διατροφικές, άσκηση, κάπνισμα). Αν έχετε ήδη ιστορικό κατάγματος, τότε αυτό από μόνο του θα πρέπει να σας οδηγήσει σε μέτρηση της οστικής πυκνότητας και διάγνωση της οστεοπόρωσης.

Πρόληψη της οστεοπόρωσης3

Η πρόληψη της οστεοπόρωσης μπορεί να επιτευχθεί μέσω της αλλαγής σε κάποιες συνήθειες και στοχεύει στον περιορισμό των παραγόντων κινδύνου. Τι θα πρέπει να κάνετε για να προλάβετε την οστεοπόρωση;

  • Να λαμβάνετε καθημερινά αρκετή ποσότητα ασβεστίου και βιταμίνης D (μέσω της διατροφής ή μέσω συμπληρωμάτων)
  • Να γυμνάζεστε τακτικά
  • Να περπατάτε
  • Να αποφεύγετε το κάπνισμα και το αλκοόλ
  • Να διατηρείτε φυσιολογικά επίπεδα του βάρους σας
  • Να ρυθμίζετε την ανεπάρκεια οιστρογόνων αν έχετε πρόωρη εμμηνόπαυση (με τη σύμφωνη γνώμη του γιατρού σας)

Όσο αυξάνεται η ηλικία αυξάνονται και οι παράγοντες κινδύνου για να εμφανίσετε οστεοπόρωση. Γι’ αυτό θα πρέπει να επισκέπτεστε συχνά το γιατρό σας, ώστε να μετρήσετε την οστική πυκνότητα και να υπολογίσετε την πιθανότητα να υποστείτε κάταγμα.

Πώς αντιμετωπίζεται η οστεοπόρωση3

Η θεραπεία της οστεοπόρωσης στοχεύει στην αύξηση της οστικής μάζας ή/και στην αναστολή της περαιτέρω οστικής απώλειας και τελικά στον περιορισμό του κινδύνου καταγμάτων.

ΗΗ θεραπεία της οστεοπόρωσης βασίζεται στο ιστορικό του ασθενούς και στον κίνδυνο που διατρέχει να υποστεί κάταγμα. Αν ο κίνδυνος δεν είναι μεγάλος, τότε η αντιμετώπιση θα ξεκινήσει με απλές αλλαγές στις καθημερινές συνήθειες του ασθενούς (διατροφή, δραστηριότητες). Σε πολλές περιπτώσεις ατόμων που διατρέχουν αρκετά υψηλό κίνδυνο να πάθουν κάταγμα, ο γιατρός συνταγογραφεί φαρμακευτική αγωγή. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την θεραπευτική αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης είναι τα διφωσφονικά, το στρόντιο, οι εκλεκτικοί τροποποιητές των υποδοχέων των οιστρογόνων, η τεριπαρατίδη και η δενοσουμάμπη. Η θεραπεία της οστεοπόρωσης στοχεύει στην αύξηση της οστικής μάζας ή/και στην αναστολή της περαιτέρω οστικής απώλειας και τελικά στον περιορισμό του κινδύνου καταγμάτων.

Η φαρμακευτική αγωγή θα πρέπει να δίνεται πάντα και μόνο από τον θεράποντα ιατρό, καθώς είναι εξατομικευμένη. Αυτό σημαίνει ότι ο ασθενής θα πρέπει να ακολουθήσει τις συμβουλές του τόσο για τη φαρμακευτική αγωγή όσο και για τις διατροφικές συνήθειες που θα πρέπει να αλλάξει. Το θεραπευτικό πρόγραμμα θα καθοριστεί με βάση το ιατρικό ιστορικό του και τα αποτελέσματα της κλινικής του εξέτασης. Εξίσου σημαντική είναι η τακτική επανεξέταση, ώστε να παρακολουθείται η πορεία εξέλιξης της νόσου από τον ιατρό, αλλά και η αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής.

Στατιστικά δεδομένα και στοιχεία που δεν γνωρίζατε για την οστεοπόρωση5,10

Περίπου το 50% των γυναικών και το 25% των ανδρών άνω των 50 ετών κάποια στιγμή θα υποστούν κάταγμα λόγω οστεοπόρωσης.

Διαβάστε επίσης Osteoporosis Congress Highlights

Μέχρι την ηλικία των 80 ετών, οι γυναίκες με καυκάσια καταγωγή χάνουν περίπου το 1/3 της οστικής πυκνότητας του ισχίου τους.

Αν οι γονείς σας έχουν υποστεί κάταγμα ισχίου ως ενήλικες, ανήκετε σε ομάδα υψηλού κινδύνου να εμφανίσετε οστεοπόρωση.

Οι γυναίκες χάνουν περίπου το 20% της οστικής τους πυκνότητας μέσα σε 5-7 έτη μετά την εμμηνόπαυση.

Οι πάσχοντες από οστεοπόρωση μπορεί να υποστούν κάταγμα πολύ εύκολα, μερικές φορές ακόμη και μετά από ένα απλό φτέρνισμα, μια αγκαλιά ή αν σκοντάψουν πάνω σε έπιπλο.

Η νόσος αν και εμφανίζεται πολύ συχνότερα σε μεγαλύτερες ηλικίες είναι δυνατό να εκδηλωθεί και σε νεαρές ηλικίες.

Συχνές Ερωτήσεις

 

Πώς μπορεί η οστεοπόρωση να επηρεάσει την ψυχολογία μου και γιατί;2

Η ψυχολογία ενός ανθρώπου που πάσχει από μία ασθένεια που επηρεάζει την κίνησή του είναι επόμενο να επηρεάζεται. Η οστεοπόρωση είναι μια πάθηση που επιδρά αρνητικά στις καθημερινές δραστηριότητές και πολύ συχνά εντελώς αποτρεπτικά ως προς την εκτέλεση αυτών . Όταν έχετε οστεοπόρωση δεν έχετε τις σωματικές αντοχές που είχατε σε νεαρότερη ηλικία και αυτό σας ωθεί στο να προσαρμόσετε τη ζωή σας και τις συνήθειές σας στη νέα αυτή κατάσταση. Οι αλλαγές που ίσως αντιμετωπίσετε μπορεί να είναι δραματικές. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να νιώσετε θλίψη, απογοήτευση ή και απoμόνωση πολλές φορές εφόσον δεν μπορείτε να κάνετε αυτά που κάνατε στο παρελθόν. Δυστυχώς τα άτομα που έχουν υποστεί ένα οστεοπορωτικό κάταγμα μπορεί να παρουσιάσουν και δεύτερο, με αποτέλεσμα, όταν συμβεί αυτό, να κάνουν αρνητικές σκέψεις και να χάνουν την όρεξη για ζωή. Αν τα συμπτώματα αυτά επιμείνουν καλό θα ήταν να απευθυνθείτε σε έναν ειδικό, ώστε να σας βοηθήσει να τα ξεπεράσετε είτε φαρμακευτικά είτε μέσω συμβουλευτικής.

Αν παίρνω κορτιζόνη είναι πιο πιθανό να εμφανίσω οστεοπόρωση;2

Αν λαμβάνετε κορτιζόνη για μεγάλο χρονικό διάστημα θα πρέπει να λάβετε παράλληλα τα κατάλληλα προστατευτικά μέτρα για τα οστά σας, καθώς η χρόνια λήψη της μπορεί να οδηγήσει σε οστεοπόρωση.

Καλό είναι να καταναλώνετε τροφές πλούσιες σε ασβέστιο και βιταμίνη D κατά το διάστημα χορήγησής της. Ο γιατρός σας θα σας συμβουλέψει για το τι ακριβώς πρέπει να κάνετε και τι συνήθειες θα πρέπει να βελτιώσετε.

Από πού μπορώ να πάρω το ασβέστιο που χρειάζομαι αν δεν μπορώ να φάω γαλακτοκομικά;11

Από πού μπορώ να πάρω το ασβέστιο που χρειάζομαι αν δεν μπορώ να φάω γαλακτοκομικά;11 Τα γαλακτοκομικά είναι από τις πιο πλούσιες σε ασβέστιο τροφές που υπάρχουν. Ωστόσο, το ασβέστιο μπορούμε εναλλακτικά να το βρούμε και σε άλλες τροφές. Μερικές από τις πιο πλούσιες σε ασβέστιο είναι τα φρούτα και τα λαχανικά όπως το μπρόκολο, το κουνουπίδι, το λάχανο, τα πορτοκάλια, η σόγια και τα αποξηραμένα σύκα. Σημαντική ποσότητα ασβεστίου περιέχουν και ψάρια όπως οι σαρδέλες, οι γαρίδες και ο σολομός.

Προσπαθήστε να αναζητήσετε εναλλακτικές επιλογές τροφίμων που να μην περιέχουν λακτόζη.

 

 

 

Πηγές Αναφοράς

1. Ελληνικό Ίδρυμα Οστεοπόρωσης – Οστεοπόρωση και άλλες παθήσεις του σκελετού, Γεώργιος Π. Λυρίτης, Αθήνα 2011
2. Ελληνική Εταιρεία Μελέτης Μεταβολισμού των Οστών – Πληροφορίες για ασθενείς
3. Ελληνικό Ίδρυμα Ρευματολογίας – Ρευματικές Παθήσεις – Οστεοπόρωση
4. http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/osteoporosis/symptoms-causes/dxc-20207860
5. Learn What Osteoporosis Is and What It’s Caused by (bonehealthandosteoporosis.org)
6. Osteoporosis – Symptoms and causes – Mayo Clinic
7. Fall prevention: Simple tips to prevent falls – Mayo Clinic
8. Falls prevention | International Osteoporosis Foundation
9. Making a Diagnosis for Osteoporosis (bonehealthandosteoporosis.org)
10. 25-Facts-About-Your-Bones-and-Osteoporosis.pdf (bonehealthandosteoporosis.org)
11. Nutrients – Bone Health & Osteoporosis Foundation (bonehealthandosteoporosis.org)
(last accessed May 2022)

STAT_DIG_OSTEO_05_22

Αυτές οι πληροφορίες προορίζονται για γενική πληροφόρηση και ενημέρωση του κοινού και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη συμβουλή ιατρού ή άλλου αρμόδιου επαγγελματία υγείας.

ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ

ΤΜΗΜΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ

210 81.99.440
Ωράριο 9 π.μ. - 9 μ.μ.

(Λειτουργεί τηλεφωνητής όλο το 24ωρο)